«Томпо оройуона» Муниципальнай оройуон

«Советскай Союз Геройа Ф.М.Охлопков аатынан

Кириэс-Халдьаайы орто уопсай үөрэхтээЬин оскуолата»

ДОКЛАД

Темата: «Ситимнээх сананы сайыннарыыга

үлэ көрүннэрэ»

Т о л о р д о :

К е л и н а

А н н а

Николаевна

–

К-ХОО

алын

сүһүөх кылааһын учуутала

2018 с.

Иһинээ5итэ:

I.

Киириитэ

II.

Сүрүн чааһа



бодоруһуу;



айар үлэ көрүннэрэ;



аа5ыыга үлэ көрүннэрэ

III.

Түмүк

IV.

Туһаныллыбыт литература

Телевизор, видео күүскэ тэнийэ илигинэ, дьиэ-кэргэн иһигэр

о5ону кытта анаан-минээн дьарык баар этэ.

Ол курдук о5о биһик

ырыатын истэн иэйиитэ уһуктара, онтон норуот сиэрэ-майгыта иитэр

остуоруйаларын, өйү сытыылыыр таабырыннары, норуот муудараһын

инэриммит сэрэтэр-үөрэтэр өс хоһооннорун суолталара олус улахан

буолара, о5о ийэ тылын

байыталлара, сайыннараллара. Кыһынын

остуол,

сайынын

илии-атах

оонньуулара

о5о

этин-хаанын

уһугуннарыыларын таһынан бастакы курэхтэһии сиэригэр иитэллэрэ.

Онно

эбэн

кэбиһин,

айыл5а5а

көнүл

сылдьан

кэтээн

көрүүлэри,

сиргэ-уокка хонон-өрөөн төрөппүттэри батыһа сылдьан сиэргэ-туомка

үөрэнэри, сатабылга уһуйуллары. Олонхо туһунан этэ да барыллыбат.

Итиннэ

барытыгар

о5о

бэйэтэ

кыттыһан

тыла

сайдара,

билиитэ

кэниирэ,

өйө

уһуктара,

сүрэ

күүһүрэрэ,

бигэ

туруктаах

буолара

саарба5а суох.

Кэлинни

кэмнэ

дьиэ-кэргэннэ

иитии-үөрэтии

өттө

мөлтөөн

барда.

Олох тэтимэ түргэтээтэ5ин, техника, технология сайынна5ын

аайы бириэмэ тиийбэт буолбут курдук. А5ыйах сыллаахха диэри дьон

о5отун-уруутун

батыһыннаран

сатыы

сылдьан

от

оттуура,

сир

астыыра.

Ол

тухары

кэпсээн-ипсээн,

былыргыны-хойуккуну

ахтыһыы, айыл5аттан дуоһуйуу, на5ылыччы кэтээн көрүү, сылыкка

тиийии, үлэ5э уһуйуллуу дьиннээх сахалыы киэбинэн барара.

Билинни о5о киһи тиэтэлинэн сылдьан техниканан оттоһор, сир

астаһар, айанныыр. Ол аайы оллоон тула олорон «күөс быстына»

кэпсэтии суох, термоска бэлэм чэй. Тулалыыр айыл5аны, үлэ үөүгэр,

техниканы эккирэтиһэн, көрбөккө да киириэххин сөп. Дьиэ5э эмиэ

биир

оннук.

Телевизор,

компьютер,

интернет…

Кинигэ

аа5ыыта

а5ыйаата. Дьонно, ыалга барытыгар да буолбатар бу үгүстүк көстөр

хартыына буолбута мэлдьэ5э суох.

Онон

о5о

тылын

сайыннарар,

толкуйугар

көнүлү

биэрэн,

саныыр санаатын этэр, истэр, бодоруһар усулуобуйатын тэрийиини

детсад,

оскуола

ситэрэн

биэрэр.

Ол

туһуттан

о5олорго

анал

дьарыктар

уруокка

уонна

уруок

таһынан

үлэ5э

аттарыллан

тэриллэллэрэ наада. Ол курдук тылы сайыннарар хайысхалаах араас

үлэлэр

көрүннэрэ,

айан

суруйуулар,

санаа

үллэстиилэр э,

иһитиннэриилэрэ, реферат, дакылаат

суруйуулара, анал күрэхтэр,

онтон да атын күрэхтэр аттарыллан ыытыллыахтаахтар.

Киһи саныыр санаатын тылынан этэр. Саныыр санаатын төһө

тиэрдэрэ кини толкуйуттан, санаатын төһө диринник өйдөөбүтүттэн

уонна тылыттан-өһүттэн улахан тутулуктаах.

Былыр

2500

сыл

анараа

өттүгэр

Греция

киинигэр

Эллада5а

оскуола5а анаан-минээн риторика (бодоруһуу) салаатын үөрэтэллэрэ.

Онно о5олору кэпсэтэргэ, быһаарсарга,

ылыннарарга, мөккүһэргэ,

биир

санаа5а

кэлэргэ

(тылы

буларга)

э5эрдэлэргэ,

хайгыырга,

ынырарга, санааны көтө5өргө дьарыктыыллара.

С а н ы ы р

с а н а а н ы

у у с т а а н - у р а н н а а н ,

х о м о 5 о й д у к ,

ылыннарыылаахтык

санаран

уонна

суруйан

тиэрдии-бодоруһуу

дэнэр.

Бу

науканы

баһылаабыттар,

бастын

оратордар,

улахан

бочуокка сылдьаллара. Биһиэхэ сахаларга, эмиэ хомо5ой, устар ууну

сомо5олуур

уус

тыллаахтар,

ыраа5ы

анаарааччылар,

улуу

олонхоһуттар

түн

былыргыттан

уос

номо5ор

сылдьаллара,

ытыктабылынан

туһаналлара.

Онтон

кэпсээннээх-ипсээннээх,

сэһээннээх дьон норуот ортотугар билигин да5аны чиэскэ-бочуокка

сылдьаллар, сэнээриини ылаллар. Эдэр киһини хайгыы көрдөхтөрүнэ

«тыла-өһө олохтоох» эбэтэр «үтүө тыллаах-өстөөх», «эйэ5эс-сайа5ас»

диэн сыана быһаллар, эбэтэр төттөрүтүн «тыла-өһө-мөлтөх» «тыл өс

мэлийбит» киһитэ диэн этэллэр.

Тылынан бодоруһуу кэмигэр о5о уопсай уйул5ата уһуктар, киһи

быыытынан

сайдар,

бэйэтин

сыаналанар

дьо5урданар,

кута-сүрэ

күүһүрэр.

Киһи олорорун тухары сатабылга үөрэнэр, сатабылы инэринэр.

О5о төрөөтө да кинини кытта бодоруһан, сэһэргэһэн барабыт,

онно о5о төрүө5үттэн сатабылга уһуйуллан барар.

О5о сэһэргэһии кэмигэр быраабылаларга, дьон-сэргэ ортотугар

олохсуйбут

сиэри-майгыны

тутуһарга

үөрэнэр,

билиитэ-көрүүтэ

кэниир, дириниир, сайдар.

Анаан-минээн үөрэтиигэ сэһэргэһии сатабылларын сайыннарар

соруктар тураллар. Ол курдук:



Истэр (истиһэр) дьо5уру сайыннарыы;



Кэпсэтиигэ, сэЬэргэһиигэ көнүллүк туттуу;



Бэйэ5э

уонна

тулалыыр

дьонно-сэргэ5э

бол5омтолоох

буолуу;



Атын киһини, атын санааны өйдүү сатааһын;



Туспа киһи билинни быстах туругун, иэйиитин өйдөөһүн;



Бэйэ санаатын ыһыктыбакка тутуу, сыаналаныы;



Санааны тэннээх көрөн сылыктааһын, түмүк оностуу.

Бу сатабыллар бастаан о5о билбэтинэн улахан дьоннуун алтыһар

кэмигэр, кэлин анаан-минээн үөрэтиллэн иһэллэр.

Бодоруһар үөрүйэх өссө биир улахан

суолталаах. Ол маннык

о5о5о бодоруһар үөрүйэх инмит эрэ түбэлтэтигэр атын үөрүйэхтэр

(тус сыһыан, бэйэни салайынар, дьаһанар, билиини-көрүүнү ылар

үөрүйэхтэр) кэбэ5эс сайдар кыахтаналлар. Онон бодоруһар үөрэх –

киһи сайдар кыа5а.

О5о бол5омтотугар сүрүн үлэ ыытыллыахтаах. О5о сатаан истэ

үөрэннэ5инэ, бол5омтолоох буолла5ына, толкуйдуур, кэтээн көрөр

дьо5ура

сайдар.

Од

курдук

уулусса

тыһа,

күһүннү

тыа,

сааскы

сарсыарда тыастара, кылаас, оскуола тыаһын кулгаахтарынан истэ,

араара үөрэнэллэр.

Холобур:

Аан

бастаан

«дьиэ5иттэн

оскуола5а

диэри

тугу

иһиттин?»-диэн

ыйытыыга

о5о

үксэ

хоруй

биэрбэтэхтэрэ.

Онтон

кэлин туох сонун тыас баарын, эн бэйэн да өйдөөбөтөххүн этиэхтэрин

сөп.

Саха киһитэ «кимтэн кииннээххин, хантан хааннаахын» диэн

хайаан

да

туоһулаһар.

О5о

аатыгар-суолугар,

араспаанньатыгар

бол5омто ууран, Багдарыын Сүлбэ «Аатта тал» диэн кинигэтинэн

кылаас чааһа ыыппыппыт.

Ол түмүгэр хас биирдии о5о бэйэтин аатын туһунан маннык

былааннаах айар үлэ суруйбута:

1.

Бу ааты мин ийэм, а5ам то5о биэрдилэр?

2.

Суолтата.

3.

Мин ааппынан улуу дьон ааттара.

4.

Бу аат миэхэ көмөлөһөр дуо?

5.

Түмүк

Т.Руслан: Мин ийэм аата Людмила Власьевна. Миигин ийэм

ааппын

Александр

Сергеевич

Пушкин

«Руслан

и

Людмила»

остуоруйатын аатыттан ылбыт. Остуоруйа5а баар бухатыыр курдук

өйдөөх,

күүстээх

буоллун

диэн.

Өссө

мин

аатым

«арабскайтан»

тылбаастаатахха «хахай», онтон көннөрү «улахан» диэн эбит. Онон

күүстээх, хахай курдук сымса өйдөөх, улахан буола улаатыам.

Б.Аида: Ийэм чугас дьүөгэтин аатын сөбүлээн биэрбитэ. «Ай» -

үтүөнү, кэрэни, үчүгэйи онорор. КиЬи бэйэтэ туспа ааттаах буолар.

Ол

аат

киһиэхэ

көмөлөһөр.

Элбэх

аһа5ас

дор5оонноох

аат,

киһи

майгытын-сигилитин

быһаарар.

Холобур,

мин

аатым

үс

аһа5ас

дор5оонтон турар. Ол иһин аһа5ас, үтүө санаалаах, кэрэ майгылаах

киһи буола улаатыахтаахпын.

Г.Дима: Миигин дьонум а5ам аатынан ааттаабыттара. О5обут

а5атын туйа5ын хатардын диэн. Биллиилээх дьонтон Д.К.Сивцев –

Суорун

Омоллоон

–

суруйааччы,

Дмитрий

Менделеев

–

химик,

Дмитрий Маликов – ырыаһыт бааллар. Мин аатым миэхэ көмөлөһөр.

Мин

ааппынан

элбэх

биллиилээх

дьоннор

баалларынан

киэн

туттабын.

Маны

таһынан

«Портфолио»

тэриллэринэн

«Мин

төрүччүм»

диэн

үлэ

ыытыллар.

Ити

үлэни

көмүскүүргэ

кылаас

таһынан

тэрээһин буолбута.

Нуучча да, саха да тылларыгар Федоренко ньыматынан көрөр –

зрительнэй

диктант

суруттарабын.

Бу

о5о

тута

өйдөөн,

көрөн

тыллары

таба

суруйарыгар

улахан

суолталаах

үлэ.

Ону

таһынан

диктант текстин үксэ өс хоһоонорунан бэриллэр буолан фольклору

кытта билсиһии курдук үлэ тахсар, тэтимнээхтик аа5ыы үөрүйэ5э

сайдар.

Өс хоһооннору бастаан «эн хайдах өйдүүгүн?» диэн дискуссия

ыытыллар.

О5олор

санааларын

эппиттэрин

кэннэ

уопсай

түмүккэ

кэлэн,

3-4

этиилээх

айар

үлэ

тэрийэбит.

О5о

публицистиката,

ол

эбэтэр олох туһунан, олоххо сыһыан туһунан о5о санаатын этэр.

К.Данил:

«Үөрэх

баар

бараммат

баай.

Киһи

хайаан

да

үөрэниэхтээх. Үөрэнэн аа5абыт, суруйабыт, суоттуубут. Үөрэ5э суох

киһи

тугу

да

сатаабат,

ханна

да

кыайан

айаннаабат.

Үөрэх

харчытаа5ар да күүстээх. Элбэх до5ордоно5ун».

А.Андрей: «Үлэ киһини киэргэтэр. Мин санаабар үлэ саамай

наадалаах. То5о диэтэххэ, үлэлээх киһи баай буолар. Үлэлээтэххинэ

астаах-танастаах буола5ын, онтон үлэлээбэккэ сыттаххына, туга да

суох дьаданы киһи буола5ын. Үлэлээх киһи уһуннук, дьоллоохтук

олорор.

Үлэлээтэххинэ

доруобуйан

да

тупсар.

Мин

улааттахпына

милиционер буолуохпун ба5арабын».

Г.Дима:

«Сентябрь

холоден,

да

сыт.

В

сентябре

собираем

картошку, огурцы и другие овощи. Еще собираем ягоды и грибы.

Делаем

варенье

и

маринуем

овощи.

Вот

и

говорят

в

народе:

«Сентябрь холоден, да сыт».

Т.Алеша: «Первый блин комом. Я пошел в школу учиться. На

первом уроке мы рисовали домашних животных. Я хотел нарисовать

кошку и никак не получалась голова кошки. Учитель сказал: «Сразу

всегда не получится». Как в народе говорят: «Первый блин комом».



Күн аайы көрсөр, туттар тэриллэрин ааттарыттан кинилэри

тыыннаа5ымсытан айар үлэни тэрийии о5о интэриэЬин тардар.

Темалар:

- сэбирдэх (Хаппыт сэбирдэх, Хагдарыйбыт сэбирдэх, Түспүт

сэбирдэх, Сайынны сэбирдэх)

- кинигэ (Сана кинигэ, Ыраас кинигэ, Илдьирийбит кинигэ)

- эргэ атах танаһа (Мин үнкүүгэ кэтэр тапочкабын, Дьиэ5э кэтэр

тапочка, Алдьаммыт саппыкы).

Хаппыт сэбирдэх.

Сандал

саас

кэллэ5инэ,

от-мас

барыта

тиллэр.

Хас

биирдии

үүнээйи барыта сэбирдэхтээх. Күһүн

үүнээйи

барыта

саһарар,

кытарар, хатар. Күһүн хатан сиргэ түһэн сыттахпына, о5олор миигин

тэбистэхтэринэ наһаа хомойуох этим. Онтон гербарийга угаары талан

ыллахтарына

олус

үөрүөм

этэ.

Ол

гынан

баран

хаппыт

сэбирдэх

буолуохпун ба5арбаппын.

Парникова Каролина

Күөх сэбирдэх.

Күүтүүлээх самаан сайын саллаллан кэллэ. Биһиэхэ үчүгэй да

кэм. Мин наһаа туһалаахпын. Куйаас күн буолла5ына, чыычаахтар

мин күлүкпэр саһаллар. Ийэбин киэргэтэбин. Миигин дьон сэргии,

таптыы көрөннөр мин ийэбин харыстыыллар, алдьаппаттар. Самаан

сайыммыт уһуна эбитэ буоллар мин оло5ум дьоллоох буолуо этэ.

Хомолтото ити баар.

Гоголев Дима.

Хатарыллыбыт сэбирдэх.

Хатын

сэбирдэ5э

кинигэ

лииһин

быыһыттан

кырыа

кыһын

ортотугар тахсан баран санаата. Миигин күһүн сиртэн булан ылан

кинигэ быыһыгар уган гербарий онорбуттара. Кыһын сылаас дьиэ5э

кинигэ

быыһыттан

ыланнар

о5олор

сэргии

көрөллөр,

сыттаан

имэрийэн

ылаллар.

Мин

гербарий

буолбуппуттан

үөрдүм.

Хас

көрдөхтөрүн аайы, мин сайыны санатабын, ол иһин миигин наһаа

харыстыыллар. Эһиил сайын эмиэ до5отторбун кытта көрсүөм.

Бравина Аида

Күһүннү сэбирдэх.

Күһүн

кэллэ.

Хатыннар

кыымынан

ыһылла-бурулла,

чүмэчи

буоланнар

сандаара

тураллар.

Сэбирдэхтэр

түһэллэр.

Сэбирдэх

саныыр: Күһүн буолан кыраһыабай да былааччыйаны кэттим. Сып-

сырдык дьүһүннэнним. Кутаа курдук сырдыкпын. Оо, үчүгэй да кэм

кэллэ. Муус-манан кыһын кэллэ5инэ, кыһыны быһа хаар анныгар

сынньана сытыам.

Сыромятникова Сахаайа.



Аахпыт айымньыларынан о5олор бэйэлэрэ инсценировка

туруоруулара эмиэ о5о санатын сайыннарар, дьон иннигэр иннибэккэ-

толлубакка оруолугар киирэн санарыыта, хамсанара, өй үлэтэ манна

арыллар:

Холобур:

«Таал-Таал

эмээхсин»,

«Аһыналаах

кымырда5ас»,

«Түүл».

В.Осеева

айымньыларынан,

кукольнай

театры

(тарбах

театрын) о5о сөбүлүүр, сэнээрэр.



Кэлин хайа ба5арар күрэхтэргэ, ооньууларга, дьарыктарга

хайаан да «Аман өскө» биир түһүмэ5и аныыбыт.

Ахсаан

уруогар

задача

толкуйун

уруоктарга

тус-туспа

темаларынан биэриэххэ сөп:

- зоопарка5а (Циркэ5э)

- алааска (Күөлгэ, өрүскэ)

- ыһыахха (Бырааһынньыктарга)

- иис сыа5ар (Тэрилтэлэргэ)

- ферма5а уо.д.а.

Үлэ уруогар оноһуктарыгар хайаан да презентация онороллор.

О5о

ситимнээх

санатын

сайыннарарга

республика

үрдүнэн

ыытыллар научно-практическай конференция5а «Инникигэ хардыы»

кыттыыта

көдьүүстээх

диэн

сыаналыыбын.

Манна

төрөппүттэри

кытта үлэ күүһүрэр. Ону таһынан о5о санатыгар урут көстүбэтэх баар

чахчыны

тириэрдэр,

ол

төрдүн

төрүөтүн

быһааран

арыйан,

дакаастаан көрдөрөр соруктаах наука стилэ киирдэ.

2-с кылаастаан са5алаан кылаас о5ото бары тема ылан, үлэтин 3

түһүмэ5инэн

көмүскүүр.

Манна

о5о

санарар,

кэпсиир

дьо5ура,

үөрүйэ5э сайдар. Саныырын сааһылаан дьон иннигэр этинэрэ, улахан

да дьонно ыарахан. Маннык конференцияларга кыттыы ол мэһэйи

туоратыан сөп.



Аа5ыы уруоктарыгар айымньыны салгыы айарга сорудах

биэриэххэ сөп.

Маннык ыытыллар сорох үлэлэртэн о5о быһыытын-майгытын

да сыаналыахха сөп.

Холобур:

И.Крылов

«Аһыналаах

кымырда5ас»

диэн

үлэтин

салгыытыгар Б.Руфь «Мин аһынаны кыстатыам этэ, сайын хайаан да

кэтээн үлэлэтиэм этэ» диэн санаатын эттэ.

«Соборукаан

балыксыт»

остуоруйаны

табыллан

элбэх

о5о

суруйбутуттан ордук Т.Дима үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта.

Тарабукин

Дима: «Сотору буолаат, ыраахтаа5ы Соборукаан

балыксыты ыныттаран ылбыт.

- Бу тугуй? Миигин күлүү гына5ыт дуо?

- Бу мин көмүһүм, бу мин үбүм. Балык көмүстээ5эр күндү. Мин

балыктаан

аһаан,

тотон,

байан

олоробун.

Киһи

төһөнөн

элбэх

баайдаах

оччонон

кэччэгэй

буолар

ээ.

Ыраахтаа5ы

өһүргэнэн

Соборукаан о5онньору хаайбыт. Сотору буолаат ыраахтаа5ы ыалдьан

суор5ан-тэллэх

киһитэ

буолар.

Туох

да

көмүһэ

көмөлөспөт.

Арай

балык миинин иһэн, этин сиэн тиллэр.

Дьэ, онно өйдөнөн о5онньору хаайыыттан таһаарар, бэйэтин

сүбэһитинэн илдьэ сылдьар.

Баайдаах киЬи дьоллоох буолбат».

II. Саха – айыл5а о5ото. Былыр өбүгэ бала5анын илининэн

аанын аһан

тахсарыгар халлаанна Чолбону көрбүтүнэн тахсара,

«Сана

ый»,

«толору

ый»,

«эргэ

ый»,

«ый

быыһа

харана»

диэн

өйдөбүллээ5э.

Кыһынны

күннэри

кэтээн

көрөн,

сайынны

ыйдар

хайдах буолуохтарын билгэлиирэ. Бу барыта көлүөнэттэн көлүөнэ5э

бэриллэн, бүгүн норуот уратыта буолбута. Итинтэн са5алаан саха

өйүнэн-санаатынан,

билиитинэн-көрүүтүнэн

бүтүн

Сири

кууспута.

Ол

чэрчитинэн

айыл5а

көстүүтүгэр

таабырын

айыы,

үлэ

уруогар

«Сулустаах халлаан»

аппликация, хаары кырыйыы о.д.а. үлэлэри

ыытыахха сөп.

«Мин хаарым» диэн айар үлэ чааһыгар айыллыбыт хоһооннор.

Потапова Дайаана:

Сана хаар.

Манан хаар.

Кылбачыйар сана хаар!

Сана хаарбыт кэрэтэ

О5олору үөрдэрэ.

Бравина Аида:

Тапталлаах хаарбыт,

Ахтыл5аннаах хаарбыт!

Хаар-таптыыр көстүүбүт,

Хаар ып-ыраас санаа курдук,

Дьонно үөрүүнү а5алла.

Хаар күлүмүрдүү түһэрэ

Кэрэтик-дьиктитик!

Дорообо, хаарбыт!

Дорообо, кыһыммыт!

О5о

бары

суруйан,

кырыйбыт

хаардарын

т ү н н ү к кэ

сыһыарбыттара,

ким

хаара

ордугун

көрөн

да,

истэн

да

сыаналаабыттара. Дьыл кэмнэригэр анаан айар үлэ ыытыллара, о5о

айыл5аны кэтээн көрүүтүн түмүгэ буолар. Хас айар үлэ кэнниттэн бу

үлэни сыаналыыр, уопсай түмүктүүр дьарык ыытыллара, о5о үлэтин

аа5ара, оноһугун көрдөрөрө, көмүскүүрэ хайаан да наада. Үрдүнэн

үлэлээбит о5о кэлинни үлэлэригэр тардынар, кыһаллар.

Хайа да омук санарар санатыгар тыл «суруллубатах сокуона»;

туох да быраабылата суох санара үөрэммит үөрүйэ5э (узус) баар

буолар.

Тыл

уратыта,

кэрэтэ,

этигэнэ

ол

узуска

сылдьар.

Узус

сүнньүнэн тыл ситимигэр сомо5о тылга, кэлим ааттарга көстөр. Тыл

үөрүйэ5ин

о5о

кыра

эрдэ5иттэн

истэн-билэн

улаатар,

хайдах

санарарын толкуйдуу турбат. Ол иһин «төрөөбүт

тыл», «ийэ тыл»

диэн ааттанар. Ити үөрүйэ5и инэриэхтээх билигин ийэлэр, а5алар

дьин

бэйэлэрэ

да

үчүгэйдик,

хомо5ойдук

санарбаттар.

«Эбэлэр,

эһэлэр оскуолалара» да мөлтөөтө. Инньэ гынан оскуола5а, учууталга

ити үлэ көстө дии саныыбын. Сомо5о тыллары кытта үлэни маннык

тэрийиэххэ сөп.



1.

Бу

бэриллибит

тыллары

эн

бэйэн

хайдах

өйдүүгүн?

«Мин санаабар», …О5о көнөтүнэн өйдүүрүн быһааран суруйар.

2. Уруһуйдаан көрдөр.

3. Дьин суолтатын тылдьыттан көр.

4. Этии толкуйдаа.

5. Дьиэ5э дьин суолтатыгар уруһуйдаа.



Уруок кэмигэр «Көрдөөх ыйытыылар».

1.

Сахаларга кыра көтөрүнэн бэриллэр кээмэй (Чооруос тумсун

са5а).

2.

Акаары киһини ойуулуур көтөр (Улар мэйии).

3.

Арда5ы кээмэйдиир мээрэй (Ыа5астаах уунан).

4.

Өйдөөх киһини сахалар туохха тэннииллэрий? (Тиин мэйии).

5.

Олус иллээх дьону холуур сомо5о тыл (Уу тэстибэт).

6.

Күн уһуурун кээмэйэ (Кутуйах хаамыыта)

7.

Олус бытаан айан (Быт хаамыыта)

8.

Улахан тымныы мөлтөөһүнэ (Тымныы муоһа тоһунна)

9.

Сымыйаччы киһи (Уу-хаар тыллаах)

10.

Албыннаан куотунуу (Ойо5оскор хатырыкта угун)

11.

Сылгыны хоһуйуу (Сыспай сиэллээх)

12.

Ына5ы хоһуйуу (Хоро5ор муостаах)

13.

Салан, кэччэгэй киһи (Такыр тарбах)

Уруокка сомо5о тыллары быһаарыы, этии толкуйа ыытыллар.

Ити

тыллары

туттан

этии

толкуйдаабыт

о5о

хайаан

да

биһирэниэхтээх.

Аа5ыы кинигэлэригэр тылбаастаммыт айымньылар бааллар.

О5олор тута билэн сэнээрэллэр. Холобур: 3 кылаас «Кустугар»

Н.Носов «Сыырга», И.Крылов үгэтэ, А.С.Пушкин хоһооно, онтон 4

кылааска «Тылбаас» диэн раздел баар.

Дьинэр, тылбаас бастатан туран, тыл искусствота, икки тыл

мындыр,

дирин

иэйиилээх

алтыһыытыттан

са5ыллан

тахсар

айымньы ураты көрүнэ.

Тылбаас – бу икки тыл ис хоһоон, суолта өттүнэн уонна этигэн-

бэргэн

буолууга,

тыл

ис

кыахтарын

ча5ылхайдык

арыйыыга

күрэхтэһиитэ. Тылбаас өйдөбүлүн, тугун биллэрээри 4 кылааска

тылбааска бу курдук үлэ ыытыллыан сөп.

Туохха оло5уран ыытабыт?

1.

О5о 4 кылааска нууччалыы да, сахалыы да тылын саппааһа

балачча киэн.

2.

Тылдьыты туһанарга үөрүйэхтээх

3.

Сахалыы, нууччалыы кыра хоһооннору айар уеруйэхтээхтэр.

О5о5о сахалыыттан да, нууччалыыттан да, тылбаастыырыгар

көнүл бэриллэр.

«Хаайыылаах» («Узник»)

Эрэһиэнкэлээх, харана инчэ5эй хаайыыга олоробун

Хаайыыга аһаабыт эдэр хотой.

Мин хомойбут до5орум, кынатынан сапсынар,

Түннүк анныгар хааннаах аһы тонсуйар.

Тонсуйар уонна быра5ар уонна түннүгүнэн көрөр

Хайдах эрэ миигин кытта биири толкуйдаабыт курдук.

Миигин ынырар, көрөр уонна хаһыытынан

Көтүөххэ диэн ынырар!

Биһиги босхо сылдьар көтөрдөр; кэммит кэллэ,

Быраат кэммит кэллэ!

Оол онно былыттар манхайаллар хайаларга,

Оол онно көтө5өр муора кытыла,

Оол онно тыал күүлэйдиир уонна мин.

Ефимова Сусанна тылбааһа.

Кыһынны киэһэ А.С.Пушкин

Буур5а күүһүнэн халлааны сабар

Хаары өрүкүтэ эргитэр

Соро5ор кыыл курдук улуйар

Соро5ор о5о курдук ытыыр

Соро5ор дьиэбит сабыытын

Ардыгар суугунутар

Хойутаабыт айанньыт курдук

Биһиги түннүкпүтүн тонсуйар

Самнайбыт дьиэбит,

Хос харанарда

То5о эн мин эбэккэм

Түннүк аттыгар санньыйан олоро5ун

Эбэтэр буур5а суугунуттан

Эн, мин до5орум сылайдын?

Эбэтэр танас өрөртөн

Салгыбытын бачча дуу?

Ыллаа миэхэ, татыйык чыычаах хайдах

Чуумпутук муора аттыгар олорбутун,

Ыллаа миэхэ, хайдах кэрэ кыыс

Күн тахсыыта уу баһан испитин.

Тылбаастаата Габышева Лана, 4 кылаас

Баарыс

Со5отох баарыс манхайар,

Туман быыһыгар, муора долгунугар

Тугу көрдүүр кини ыраах дойдуга?

Тугу сүтэрдэ кини төрөөбүт дойдутугар?

Долгун оонньуур, тыал суугунуур,

Маачта имиллэнниир уонна хаачыргыыр

Суох, - кини үөрүү көрдөөбөт

Сонордуо да суо5а ону!

Кини анныгар муора сырдык күөх курдук.

Кини үрдүгэр күн сарданата көмүс курдук.

Онтон кини тыалтан көрдөһөр чуумпуну

Хайдах эрэ тыалтан уоскуйуох курдук…

Тылбаастаата: Колесова Люда

Кыһынны суол

Туман быыһынан

Оргууй а5ай ый сыыллар

Курус хонууларга кини

Санаар5аабыт курдук уотун ыһар.

Кыһынны суол устунан

Торуойка ат айанныыр

Лынкыр чуораан тыаһынан

Биир курдук лынкыныыр

Туох – эрэ кэрэ иһиллэр

Куучар уһун тойугар

Арыт эдэр сааһын дохсун күүһэ,

Арыт сүрэ5эр со5отохсуйуу ырыата.

Тылбаастаата: Антонова Айыына

Баарыс

Со5отох баарыс манхайар,

Күөх бай5ал туманыгар

Тугу көрдүүр кини ыраах дойдутугар?

Тугу хааллардай кини төрөөбүт сиригэр?

Оонньууллар долгуннар, тыал урэр,

Маачта имиллэр уонна хаачыргыыр

Суох, - кини дьолу көрдөөбөт

Уонна ол дьолтон куоппат

Үрдүгэр көмүс күн сырдыга

Кини анныгар сырдык көстөр

Онтон кини сылайбакка көрдөһөр буур5аттан

Хайдах эрэ онно сынньаланы булуох курдук!

Тылбаастаата: Сыромятникова Анжелика

Түмүккэ:

1.

О5олор

үлэлэрин

аа5ан

дьин

ид элээх

с у р у й а ач ч ы

тылбаастаабытын кытта тэннээн көрүү ыытыллар.

2.

Кырдьык, тылбааһы дьин чахчы сахалыы тыл баайын, этигэнин

билэр эрэ киһи оригиналыгар чугаһатан тылбаастыыр эбит

диэн түмүккэ кэлэллэр.

3.

О5о бэйэтин табыллыбыт үлэтиттэн дуоһуйууну ылар.

4.

«Тылбаас» диэн туспа жанр баарын өйдүүллэр.

Бу үлэ түмүгүнэн «Аман өскө» күрэхтэри тэрийэр сөптөөх.

О5о тугу көрбүтүн, истибитин, аахпытын кэпсии үөрэниэхтээх.

Итинтэн

туох

ханнык

иннинэ,

былыргылар

эт эллэринэн,

«доло5ойугар

тохтото,

куойатыгар-манкытыгар

о5устара»

үөрэнэр,

ону

кытта

билиигэ-көрүүгэ

тардыЬыыта

күүһүрэр.

Кэпсиирин

сэргээтэххэ, тэптэрэн биэрдэххэ, о5о5о интэриэс үөскүүр, туох эмэ

сананы,

сонуну

дьиктини

кэпсээн

бол5омто

киинигэр

киириэн

ба5арара үксүүр, кэлин да5аны Интернеттэн энин дьоно сэргиирин

була сатыа5а.

О5о

кэпсиэн-ипсиэн

ба5атын

үөрүйэххэ

кубулутуохтаахпыт.

Киһи айылгытын быһыытынан кэпсээри билэ-көрө сатыыр, билээри-

көрөөрү аа5ар, көрөр истэр. Кимиэхэ да кэпсээбэт буолла5ына, то5о

аа5ыа5ай, то5о истэ-билэ сатыа5ай?

Тылынан

ыйытыы

уурайда

да,

аа5ыы

хаачыстыбата

түһэр.

Сатаан аа5ыы диэн аахпыты өйдөөн хаалыы ааттанар. Киһи аахпытын

атын киһиэхэ кэпсээтэ5инэ эрэ өйүгэр тутан хаалар.

Үөрэтии

эйгэтиттэн

дор5оонноох

сана

үтүрүллэн

иһэр

(суругунан, компьютер нөнүө быһаарсыы). Манна библиотека үлэтин

хайысхата

аа5ыы

хаачыстыбатын

үрдэтиигэ

туЬаайыллыан

сөп.

Маннайгы

кылааска

аа5ыы

кыһатын

о5о

«Буукубаартан»

билэр.

Онтон өссө да атын «Буукубаардар» баалларын кини библиотекаттан

билиэхтээх.

Оттон

о5о

библиотека5а

көтүпэккэ,

интэриэстээхтик

сылдьарын туЬуттан араас көрүннээх о5ону угуйар, тардар үлэлэр

(утренниктар, кинигэ бырааЬынньыктара, выставкалар, библиотечнар

у р у о к т а р ,

в и к т о р и н а л а р ,

к у о н к у р у с т а р ,

а а 5 ы ы л а р )

ыытыллыахтаахтар.

Библиотека

кинигэнэн

баай,

о5о

манна

кэлэн

үлэлииригэр, аа5арыгар сөптөөх усулуобуйалаах. БыЬата библиотека

информация эргийэр киинэ буолуохтаах.

Судургутун таллахха кинигэ уларыта кэлбит о5оттон аахпытын-

аахпата5ын,

туох

туЬунан

суруллубутун

эбэтэр

тугу

эмэ

ис

хоЬоонуттан ыйыттахха, аныгыскы сырыыга о5о лаппа тардыныан

сөп.



Аа5ааччы конференцията



Аахпыт кинигэни эридьиэстээЬин



Интэриэс, куоталаЬар санаа киирэр



Литературнай викториналар.

(эрдэттэн боппуруос ыйанар, о5о төрөппүтү кытта үлэлээн эппиэт

булар).

Кылаас

таЬынан

аа5ыыга

зачетнай

системаны

киллэрбиппит

үчүгэй түмүктэрдээх буолла. О5о зачетнай соруда5ы блоктарынан

ылар. Бэлэмнэнэн кэлэн, уруок тас өттүгэр соруда5ынан кэпсиир,

аа5ар.

О5о

сүрдээх

эппиэтинэстээх

буоллар.

Кырата

биирдии

соруда5ы

хайаан

да

толорон

бараллар.

Бүтэрэ

охсон

атын

блогу

көрдөЬөн ылаллар. Онон «Кустук» таЬынан сахалыы урукку «Аргыс»

кэпсээннэрин бүтэрдибит.

О5ону

анаан

бодоруЬарга

үөрэтэргэ,

төрүт

өйдөбүллэри

инэрэргэ ийэ тыл эйгэтэ, ону таЬынан төрөөбүт тыл уруоктара улахан

суолталаахтар.

То5о

диэтэххэ,

иитии-үөрэтии,

ол

эбэтэр

такайыы,

төрөөбүт тыл бэргэн этии нөнүө барар, онтон манна сыЬыаннаах

тыллар, этиилэр суолталарыгар норуот төрүт өйдөбүллэрэ инмиттэр.



Үлэни былааннааЬын, сыалы-соругу учууталы уонна о5олору

кытта

алтыЬан

ньымалары

чопчулааЬын:

кэрдиэн

иннинэ

кэмнээ,

туттуон

иннинэ

толкуйдаа;

Тиэтэйиэн

бытаарыан,

курдаттыан да мунуон;



Өйдөспөт түгэннэри быЬаарыы: Сүгэ хоппотун, сүбэ кыайар.

Күүскүн эрэнимэ, сатабылгын эрэн.



Санаатын

сааЬылаан

толору,

сиЬилии

санарар,

кэпсэтэр:

Кума5ынан

өтүү

хатар.

Устар

ууну

сомо5олуур.

ХааЬахтан

хостоон эрэргэ дылы. Сүгэ-балта тыллаах.

Бэйэбит

бэрт

былыргыттан

төрүттээх-уустаах,

силистээх-

мутуктаах норуот буоларбыт быЬыытынан, биЬиэхэ холобур гынар,

киэн туттар, элбэххэ үөрэтэр улуу дьоммут элбэхтэр, онон кинилэри

о5олорбут билэн утумнаахтык үөрэтэллэрин ситиЬиэхтээхпит.

Ол

курдук

хас

биирдии

о5о

талан

бэйэтигэр

чугас

улуу

дьоннорун туЬунан реферат суруйтарабыт. Быйылгы үөрэх дьылыгар

Саха саарыннарыттан талан о5о барыта реферат суруйбута. Уонна

кылаас иннигэр көмүскээбиттэрэ.



Манчаары



П.А.Ойуунускай



М.К.Аммосов



Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон



Н.Е.Мординов – Амма Аччыгыйа.

уонна да атыттар тустарынан.

Кыраайы үөрэтиигэ аатырар биир дойдулаахтарбыт тустарынан.

Өтөх төнүргэстээх, сурт кэриэстээх диэн кылаас чааЬа ыытарбытыгар

улахан ирдэбил үлэни ыыттыбыт. Са5алааЬынна бэйэ туЬунан анкета

толорбуппут.

Онно

«олорор

аадырыЬым»

туЬаайатыгар

чопчу

аадырыстарын суруйталаабыттара да бу олорор уулуссаларбыт то5о

бу

курдук

ааттаммыттарын

билбэппит

көстөн

тахсыбыта.

Албан

ааттаах

биир

дойдулаахтарбыт

тустарынан

аймахтарбытыттан,

музейтан,

докумуоннартан,

кинигэлэртэн

ыйыталаЬан,

хомуйсан

стендэ онорон, бэлэмнээн түмүккэ кылаас чааЬыгар кэпсээбиттэрэ,

атын кылаастарга кэрийэн билиЬиннэрбиттэрэ.

Оскуола5а

музейдаахпыт.

Онно

о5олорбут

бэйэлэрэ

музейга

кэлбит ыалдьыттарга кэпсииллэр.

Бу

үлэни

биЬирээтим.

Аны

историческай

личностары

үөрэтиэхпит диэн былаанныыбыт.

Хас

биирдии

о5о

үөрэ5и

үчүгэйдик

ылынарыгар,

билэригэр

дьайар саамай күүстээх факторынан аа5ыы тэтимэ буолар. Чинчийии

көрдөрөрүнэн үөрэнээччи төЬөнөн элбэхтэ уонна хаачыстыбалаахтык

аа5ар

да,

соччонон

табатык

суруйар

буолар.

Аа5ыы

уонна

сурук

ситимнэЬиилэрин психология өттүттэн көрдөххө манныкка көстөр.

Суруллубут

тыл

оруоллаах,

өскөтүн

кини

сатаан

аа5ыллар

буолла5ына,

ол

эбэтэр

киниэхэ

туох

туЬунан

этиллибитэ

өйдөннө5үнэ.

Атыннык

эттэххэ,

суругунан

үлэ

түмүктэнэр

суруллубут тылы аа5ыынан. Түргэнник аа5ыы о5о оперативнай өйө

(памята),

толкуйдуур,

өйдүүр

дьо5ура

төЬө

сайдыбытыттан

тутулуктаах.

Алын

сүЬүөх

оскуола

о5ото

иккис

кэрдиискэ

тахсан

улахан

кээмэйдээх

кэпсээннэри,

задачалары,

научнай

өрүттээх

текстэри

аа5ыан наада. Хомойуох иЬин о5о барыта биир тэтимнээхтик аа5ар

буолбат. Сорох о5о аа5ыытын тэтимэ бытаан буолар. Маннык о5о

онуоха кыа5ын былдьатар. Ол түмүгэр аа5ыыга интэриэЬэ сүтүөн,

үөрэххэ көрдөрүүтэ намтыан сөп. Онон хас биирдии учуутал аа5ыы

тэтимин

түргэтэтиигэ

сөптөөх

үлэни,

усулуобуйаны

тэрийиэхтээх,

улахан бол5омтону ууруохтаах.

О5о аа5ыы уруогар

үөрэниэхтээхпин эрэ диэн өйдөбүлүнэн

буолбакка,

ба5аран,

дьулуЬан

туран

аа5арыгар,

кинини

сөптөөх

турукка киллэрдэххэ ордук үчүгэй түмүктээх буолуон сөп. Онуоха

маннык араас көрүннээх үлэлэри ыытыахха сөп.

1.

Профессор Федоренко, Зайцев ньымаларын туЬаныы.

Уруок иннинэ 5 мүн.

Көрөн диктант суруйуу

2.

Араас модульнай аа5ыылары маннык форманан ыытыы.

Айааччы

Аа5ааччы

Айымньы

Бу үлэ5э о5о бэйэтин оруолун өйдөөн, личность быЬыытынан

бэйэтэ туспа санаалардаа5ын көрдөрөр:



Бу айымньыны мин төЬө сөбүлээтим? То5о?



Айааччы оннугар эбитим буоллар мин хайдах гыныам

этэй?



Манан автор тугу этиэн ба5арбытай?



Бу айымньы түмүгэ мин маннык буолуон ба5арабын.



Айымньы миигин туохха үөрэтэрий?



Мин

манна

сөбүлэЬэбин,

сөбүлэспэппин

о.д.а.

санааларга учуутал көмөтө суох бэйэтэ астына эппиэттиир, кэпсэтэр

буолар. Маннык көрүннээх үлэ хайдах ба5арар тэтимнээхтик аа5ар

о5о кыттарынан уратылаахтар уонна суолталаахтар.

Аа5ыыга интэриэс үөскэтэр биир ньыманан то5оостоох өйгө-

санаа5а,

иэйиигэ,

уйул5а

хамсааЬыныгар

киллэрэргэ

дьулуЬуу

эрэйиллэр. Онуоха уруокка о5ону турукка киллэрэр сыалтан хомуЬу

эбэтэр тема5а сөптөөх музыканы истиини туЬаныахха сөп.



Аа5ыы + музыка уруога



Кылаас таЬынан аа5ыы + сиэр-майгы уруога



Аа5ыы – технология уруога



Аа5ыы – уруЬуй



Аа5ыы – айыл5а уруога о.д.а.

БиЬиги

оскуолабыт

«Формирование

ключевых

компетенций

школьников»

теманан

салайтаран

үлэлиир.

Предметтэргэ

ылбыт

сатабылларын

хардарыта

хайдах

олоххо

туЬаныахха

сөбүй

диэн

улахан

соругу

бу

интегрированнай

уруоктар

табан,

толкуйдаан

ыыттахха о5олорго сөптөөх, үөрүйэ5и үөскэтиэн сөп.

Аа5ыы уруоктарыгар айымньы аатыгар бол5омто уурабын, ол

курдук

бу

айымньы

аатынан

текст

ис

хоЬоонун

сылыктааЬын

ыытыллыан сөп. Холобур, Суорун Омоллоон «БиЬиги дьиктибит»

диэн

айымньытынан

о5о

барыллаан

тугу

дьикти

дии

саныырын

сааЬылаан кэпсиир. Онтон мин сылыктааЬыным төЬө сөбүй, эбэтэр,

кимиэнэ сөп түбэстэ диэн о5о аа5ар ба5ата өссө үрдүүр.

Анаграммалары

тэттик

текстэргэ

киллэрэн

туттуу

о5о

интэриэЬин эмиэ тардар. Текст ис хоЬоонуттан анаграмма таайыллар

буолан о5о тексти барытын аа5а сатыыр, күрэхтээх буолла5ына өссө

интэриэстээх буолар.

Иитиэх кө5өн.

Биирдэ биЬиги тиргэ5э иннэн, ыалдьыбыт 5ҮНӨӨК туттубут,

а5алан УУССРКА уйатыгар уктубут.

Тимкалыын

кө5өн РТЭИИ

сурахпытын

истэн, ҮӨһКЛЭӨБ

о5олоро

кэлэн

көрөн

идэлэннилэр.

Онноо5ор

биир ЫРКА

уол

күөрчэхтээх ЭКИЭСППЛЭ а5ала сырытта. Дьоммут сүбэлэринэн уу

ньама5ын, ЭИНЧРИЭБ а5алан биэрэбит.

Куобах

НЫЫһК

кэллэ5инэ,

РАХА

түстэ5инэ,

куобах

кылбас

ННМАА

түүлэнэр.

КүнүЬүн ХХРААДАА

мас

лабаатын

анныгар

сытар, АһСРА. Оччо5о манан хаары АКТТЫ биир өннөнөр. Тымныы

ДЬСЫ5КААР куоба5ы булан көлүнэрэ уустугурар. БОУХАК түүн

эрэ туран сүүрэкэлиир, хаары хаЬан аЬыыр.

Нуучча тылыгар эмиэ бэркэ ыытыахха сөп.

Щенки

Грише

и

Сене РИДАЛИПО

КОЩЕНВ.

Гриша

назвал

ЕОГВСО КАСЕНЩ Шарик. Сеня

АЛД УКЕНЩ кличку Торик.

С еня ЛАБОАВЛ

РИТОКА.

Гриша

был

с РИАШОКМ

РОСТГ.

Шарик вырос ШЕЙРООХ БАОСКЙО. А Торик так МУНИЕЧ И ЕН

ЧИАНСЯУЛ.

Липка

Рабочие ЖАСАИЛ РЕДЕЦАВ. Миша попросил. У них липку

и

НЁРИПС

ОВ

ВОРД.

Начала

липка

расти.

Ещё ИНОД

ЧИЛАМЬК вбил столбик и привязал к нему липку. Пусть ТЕРЕВ

НЕМАОЛЕТ!

Вова

и

Боря

посадили ЕЛОЗВ ПИКИЛ дубок. А

потом во двор ЛИЫВШ ЕСВ ЦЫЖИЛЬ. Они посадили во дворе

ЛЫЦЕЙ АСД.

Оскуола5а

о5ону

тылынан

кэпсэтиннэрэр,

о5олор

уруокка

санаралларын

ирдиир,

уруоктарын

толоруутун

хоруйдатан

хонтуруоллуур, бэрэбиэркэлиир биллэ а5ыйаата. Барыта суругунан

буолла.

Сыананы

тест

көмөтүнэн,

көннөрү

бэлиэни

анньыы

түмүгүнэн

туруораллар.

Туох,

хаЬан,

хайдах,

то5о,

туохтан

диэн

ыйытыктарынан төбөнү сынньыы суох. Итинник түгэннэ үөрэнээчч

өйө-санаата тутахсыйан барар. То5о диэтэххэ, билии-көрүү оло5у-

дьаЬа5ы

кытта

ситимнэстэ5инэ

эрэ

өйгө-санаа5а

кубулуйар.

Интеллект (өй-санаа) киЬини оло5у-дьаЬа5ы кытта ситимниир биир

сүдү күүс буолар.

Билии-көрүү

диэн

киЬи

тугу

истибитэ,

көрбүтэ,

аахпыта

буолбакка, тугу өйдөөн-дьүүллээн, доло5ойугар тохтотон кэпсээбитэ-

ипсээбитэ ааттанар.

О5о бэйэтэ толкуйдаан көрөр, ону-маны ырыналаан кэпсиир,

айар, онорор буолла5ына, онтон дуоЬуйар, астынар, чинник өйдүүр,

сатабыла

кыа5ырар,

кэниир.

Онтон

учуутал,

төрөппүт

тас

эйгэ

өйдөрүн түмэн айымньылаахтык о5о5о киэн билиини ылар, аа5ар,

суруйар, айар, кэпсиир, толкуйдуур дьо5урун сайыннарар сатабылын

үөрэтиигэ суол ыйан биэрэр, көмөлөЬөр аналлаахтар.

Билинни

кэпсэтэр,

быЬаарсар

санабыт-инэбит

наЬаа

элбэх

сыыс

тыллаах,

нуучча

тылын

элбэхтик

кыбытабыт,

ол

иЬин

ситимнээх

сананы

сайыннарыы

литературнай

айымньылар

тылларыттан-өстөрүттэн

тирэ5ирэн

үөрэтии

ирдэнэрэ

сөп.

Онон

аа5ыы

ситимнээх

сананы

сайыннарыыга

суолтата

улахан.

О5о

детсадтан са5алаан элбэх хоЬооннору өйгө үөрэтэр. Элбэх хоЬоону

өйгө

үөрэтии

тиЬигин

быспакка

үөрэтиэххэ.

О5о

сөбүлээбит

хоЬоонун өргө диэри сөбүлээн а5ар, түргэнник ылынар.

Өс хоЬоонун үөрэтэргэ о5олор толкуйдуур уонна өйгө онорон

көрөр дьо5урдара сайдар. Кэпсиир, айымньы тылын-өЬүн ырытар

үөрүйэхтэргэ сысталлар, бэйэлэрин санааларын этэ, олох көстүүлэрин

сыаналыы

үөрэнэллэр.

Өс

хоЬоонорун

күннээ5и

олохторугар,

кэпсэтэр тылларыгар тута үөрэнэллэрин туЬугар дьин олоххо буолбут

түгэннэ сыЬыаран өс хоЬоонун туЬанарга сорудахтанар.

Холобур, Т.Валя суруйар: Дима хаЬан да о5олорго тугун да

бэрсибэт,

атын

о5олортон

ыларын,

көрдүүрүн

эрэ

билэр.

«А5ал»

диэтэххэ – антах хайыЬар, «ыл» диэтэххэ-ымах гынар» - диэн өс

хоЬооно сөп түбэЬэр.

Ньургуйаана: Лена кылаас хомуйуутугар «ыалдьабын» - диэн

кэлбэтэ5э. Кэлин истибиппит хайыЬардыы сылдьыбыт. Аны биирдэ

паарканы ыраастаабыппыт. Онно Лена балтын көрөр буолан эмиэ

кэлбэтэ5э.

Үлэлии

сырыттахпытына

Лена

ийэтэ

кыыЬын

көрдүү

сылдьар этэ. Лена курдук о5ону «Сүрэ5э суох сүүс сүбэлээх» диэн

эрдэхтэрэ, уо.д.а.

Маннык

сорудахтары

биэрэн,

кылааска

иЬитиннэрэр

ордук

туЬалаах.

О5олор

холобурдарыттан

истэн

олорооччулар

элбэххэ

үөрэнэллэр.

Кэлин

сахалыы

таайбараннар,

хаЬыаттарга,

туспа

дьо5ус

кинигэ буолан тахсар буоллулар. Бу дьиэ5э-уокка,

уруок кэмигэр,

уруок тас өттүгэр таабырын таайсыЬыыта, өс хоЬоону үөрэтэр-иитэр

суолтатын

ырытыЬыыга,

сэЬэргэЬэргэ

түмэр.

Сканвордары,

венгвордары,

кроссвордары

кэлин

о5олор

илдьэ

сылдьан,

олоро

түстэллэр эрэ

таайар буоллулар, олус умсугуйан үлэлииллэр. Сана

тахсар «Тобулла5ас» кэтэЬиилээх буолла.

НПК «Инникигэ хардыы» ситиЬиилэрбит

Сыла

Уерэнээччи араспаанньата, аата

Миэстэтэ

Оройуон

2007-2008

Колесова Оля

1

Тарабукин дима

2

Сыромятникова Сахаайа

3

Бравина Аида

3

Неустроевскай аа5ыылар

Гоголев Дима

Лауреат

Колесова Оля

2

Петровскай аа5ыылар

Колесова Оля

1

2009-2010

Охлопковскай аа5ыылар

Охлопкова Настя

1

2010-2011

Оройуон

Адамова Катя

Лауреат

Габышева Лана

3

2011-2012

Охлопковскай аа5ыылар

Винокуров Айсиэн (айар улэ)

3

Колесова Люда (айар улэ)

4

Колесова Люда (дакылаат)

2

Уолан аа5ыылара -2012

Винокуров Айсиэн

1

Оройуон

Адамова Катя

Лауреат

Габышева Лана

1

Колесова Люда

3

СитиЬиилэрбит (2008-2012 с.с.)

Алын суьуех кылаастар оройуоннаа5ы олимпиадалара

Сыла

Предмет

Уерэнээччи аата

Миэстэ

2007-2008

Саха тыла

Сыромятникова

Сахайаана

1

Потапова

Дайаана

2

Гоголев Дима

3

Математика

Потапова

Дайаана

4

2011-2012

Саха тыла

Габышева Лана

1

Математика

Габышева Лана

2

Тегюрюкова

Валя

3

Тулалыыр эйгэ

Винокуров

Айсиэн

2

Мярина Дуня

4

Сыл уерэнээччитэ – 2008 сыл Потапова Дайаана

Мини-мисс томпо-2011 – Габышева Саргылана

Түмүк:

Онон киЬи кэрэни өйдүүргэ, хайаан да үөрэниэн наада. Ол

курдук төрөөбүт тыл үгүс өрүтүн о5о үөрэнэн, иитиллэн эрэ истэ

өйдүүр.

Оччо5о

төрөөбүт

тылын

көмөтүнэн

кэрэни

айар

бэйэтэ

үтүө5э

тардыЬар

киЬи

буола

иитиллиэн

сөп.

Онтон

тылы

сайыннарыы саамай боччумнаах көрүнэ ситимнээх сана буоларын

өйдүөхтээхпит.

-

ситимнээх сананы сайыннарыыга айар үлэлэри тыл эрэ

уруоктарыгар буолбакка ахсаан, айыл5а, үлэ, уруЬуй уруоктарыгар

ыытыахха сөп.

- суругунан ситимнээх сананы сайыннарыы тылынан сананы

сайыннарыыга оло5урарын өйдүөхтээхпит.

ТуЬаныллыбыт литература:

1.

Н.С.Григорьев

«Саха

тылын

сомо5о

домо5ун

тылдьыта»,

Якутскай, 1974 с.

2.

Г.Н.Кудина,

З.Н.Новлянская

«Литература

как

предмет

эстетического цикла», Томск «Пеленг», 1994 г.

3.

Филиппова Н.И. «Олонхо5о кэпсэтии сиэрэ» Дьокуускай, 2006

с.

4.

«Саха тыла – ийэ тыл» №5, 1999 с. «Ийэ тыл» общественнай

түмсүү.

5.

«Ийэ тылбыт этигэн үөкэрэтэ» Анал таЬаарыы №7, 2002 с. «Ийэ

тыл» общественнай түмсүү.

6.

НМС «Бастакы үктэл» №4 2006 с.

7.

НМС «Төрөөбүт тыл уонна литература». №2 2007 сыл, №1 2009

сыл.

8.

НМС «Иитии кыЬата» №1, 2 2010 сыл.

Кылаас чааЬа

Тема: Өтөх төнүргэстээх, сурт кэриэстээх.

Сыала:

1.

Төрөөбүт түөлбэбит Кириэс-Халдьаайы биллэр-көстөр дьонун

олохторун билии.

2.

КиЬи

аата-суола

үтүөнү

онордо5уна

умнуллубатын,

кэриэстэнэрин биллэрии.

3.

Төрөөбүт түөлбэ5э тапталы инэрии.

I.

ТэрээЬин.

II.

«Өтөх төнүргэстээх, сурт кэриэстээх» диэн кылаас чааЬын

са5алыыбыт.

1.

Бу өс хоЬоону хайдах өйдүүбүтүй?

2.

Онон орто дойдуга кэлбит киЬи туох аналлаах кэлэрий?

III.

IV.

Дьэ

бүгүн

биЬиги

ити

аналларын

толорбут

бэйэбит

биир

дойдулаахтарбыт туЬунан билээри ирдэбил үлэ5э түмүктэрин

истиэхпит.

Бастатан туран кэпсиэхтэрэ:

1.

Андросов Андрей, Тегюрюков Руслан

2.

В.П.Винокуров

хорсун дьон

3.

Г.П.Ефимов (интервью)

4.

Е.П.Атаков

5.

М.Р.Яковлев

6.

А.С. Сыромятникова

V.

Билигин

да5аны

ирдэбил

үлэ

тохтуур

чинчитэ

суох.

А.Ф.Попов

Школа Искусств. Л.Мекюрдянов ааттара эмиэ кэриэстэнэр.

Түмүк.

Кириэс-Халдьаайыга

элбэх

дьон

олорон

ааспыттара.

Ону

үйэтитэргэ билигин да5аны элбэх үлэ ыытыллыан сөп.

VI.

Тобуруокап хоЬооно.

VII.

Ааттарбыт туЬунан.

VIII. Түмүк этии.

Онон о5олор хорсун быЬыы, үтүө өй-санаа, дьон туЬугар үлэ-

хамнас, айар талаан хаЬан да умнуллубат. Кинилэр Албан

ааттара үйэ5э хаалар эбит.

Кэпсэтии тэрийии.

1.

Чооруос да тумсун са5а үтүө санаа өйдөбүллээх.

2.

Герой Ф.М.Охлопков 429 фашиЬы өлөрбүт диибит. Онтон

киЬини өлөрүү аньыылаах дииллэр дии?

3.

Төрөөбүт дойду өйдөбүлэ хантан, туохтан са5аланарый?

4.

БиЬиги бу Албан ааттаах дьоннор олохторун, үлэлэрин-

хамнастарын хантан биллибит:

1.

Аймахтартан

2.

Докуменнартан

3.

Кинигэлэртэн

4.

Музейтан

Кэриэстиибит.

Самаан сайын

Чэлгийэр кэмигэр

Эмискэ этин эппитин курдук

Хааннаах фашист саллааттара

Сэриини са5алаабыттара.

А5а дойдуну көмүскүү

Ол онно, эр дьоннор

Мохсо5ол буолан көппүттэрэ.

Дьахталлар, о5олор

Бэйэлэрэ аЬаабакка

Хоргуйууну, тонууну кэрэйбэккэ

Фронна көмөлөспүттэрэ

Бу уоттаах сэриигэ

ЭЬэлэрбит бука бары турунан

Кыайыы-хотуу кынаттанан

Дойдуларыгар эргиллибиттэрэ.

Арай…

Кыайыы үөрүүтүн билбэккэ

Сэрии хонуутугар охтубуттар

Дойдуларыгар төннүбэтэхтэрэ.

КыЬыытыан, абатыан!

Мин бүгүн кинилэргэ

Сибэкки дьөрбөтүн уурабын.

Суруйда: 4 кылаас үөрэнээччитэ Колесова Люда

Хорсун буойуттар

Бэс ыйын бүтүүтэ

Сэрии буолбута,

Эйэлээх олох туЬугар

Хаан бө5ө тохтубута.

Мохсо5ол уолаттарбыт

Сэриигэ өлбүттэрэ,

Хорсуннук охсуЬан

Герой буолбуттара!

Сэрии бүппүтэ,

Үөрүү буолбута!

Дьон-аймах мустаннар

Парад онорбуттара!

Кинилэргэ анаан

Өйдөбүнньүк онордулар.

Хас саас ахсын

Сибэкки уураллар.

Суруйда 4 кылаас үөрэнээччитэ Винокуров Айсиэн.