Рамазанова Линара Руслановна

Халкъ агъыз яратыджылыгъы

(пекитюв дерси)

Сары-Баш,

2017

Талебеде

тиль

истидатыны

инкишаф

эттирмеге

истеген

оджа

онда ,

ильк-эвеля,

фикир

юрсетмек

борджлу.

Тильни

фикирден

айры суретте

инкишаф

эттирмек мумкюн дегиль»

К. Д. Ушинский

Озь- озюмизден:

«Ана тилимизни сакьлап къалмакь ичюн

,

мен не

яптым?" - деп сорайыкь. Энди ойле бир заман кельди ки

,

эр

биримиз

ана

тилимизни

гъайрыдан

тиклемек,

оны

джанландырмакъ, онъа экинджи нефес бермелимиз»

Интерактив усулнынъ агъзавий ве язма нутукъ инкишафы

дерслеринде къулланылмасы

Талебелернинъ

нуткъуны

зенгинлештирмек

ве

онынъ

инкишафы

имкянларыны

ачмакь

-

оджанынъ

эсас

вазифесинден

биридир. Бу проблема боюнджа чалышаракъ, эр бир оджа чешит

метинлерини

талиль

этмеге,

шахсий

мунасебети

ифаделемекни

огретмеге тырыша.

Бойле

ишлер

тек

окъув

дегиль,тербиелев

меселелерини де чезмеге имкян ярата.

Земаневий

омюр

бир ерде турмай, эп огге адымлай,

джиддий

денъишмелер

азырлай.

Мектеплерде

чалышкъан

оджаларнынъ

огюнде

юксек

талаплар

къоюла.

Бу

талаплардан

бириси

-

окъувда

янъы

усулларыны

къулланмакътыр.

Янъы

усулларнынъ

меркезинде

шахсиет,

онынъ

медений,

рухий

ве

аят

ихтияджлары

булуна. Оларгъа эмиет бермек керек. Тек о вакъыт

оджа

ве

талебе

арасында б а г ъ узюльмейджек.

Бу

усуллар

талебелернинъ

дерсте фааль иштиракчиси олмаларыны талап

этелер. Олар

ярдымынен

талебелерни

тюшюнмеге, анъламагьа,

керекли информацияны менимсемеге, тапмагъа, оны ишлетмеге,

озь

фикирини

исбатламагъа

огретмек мумкюн. Янъы усул ве

нутукъ

инкишафы

дерслерининъ

макъсатлары,

вазифелери

бир

ёнелиште

арекет

этелер.

Нетиджеде

талебелернинъ

лугъат

байлыгъыны

зенгинлештирелер,

эдебий

тильни менимсемеге,

чешит мевзуларнен багълы фикирни агъзавий ве язма шекильде

икяе этюв къабилиетини шекиллендирелер.

Чокъ

къысымлы

вазифе

сыныфта

ишни

ойле

тешкилятландыра

ки, истексиз чалышкъан

ве нетиджеси зайыф

олгъан талебелерни

актив чалышмагьа ве бильги алувгъа имкян

ярата. Чокъ къысымлы - бу макъсус топлангъан къабилиети юксек

севиеде

олгъан

талебелерге

берильген вазифе.

Бу

вазифе

талебелерден чешит бильгилерини къулланмакъны талап эте.

Бойле вазифени япкъанда, бильгининь бутюн сааларында анълагьан

адамны

тапмакь

кучь

олгъаныны

анълап,

талебелернен

къонушмакъны

талап

эте.

Эр бир

шахыс

кендининъ

вазифе

беджереджек

чаресини

араштыра.

Юксек

нетидже

косьтермеген талебелер да, озь исселерини кьоша билерлер ве

бу

иссе

группа

тарафындан

къабул

олуна.

6-8

сыныфларда

группаларда чалышувны энь адий шекилинден башламакъ керек.

Бойле шекиль балагьа озь фикирини айтмакъ дегиль

де, ондан да

гъайры

башкъа

талебелернинъ фикирлерини

эшитип,

онъа озь

тюшюнджелерини бильдирмек, базы вакъытлары

озь

нокьтаи

назарындан вазгечмеге я да темелинен денъиштирмеге ярдым

эте.

Мевзу:

Нутукъ инкишафы. Халкъ агъыз

яратыджылыгъынынъ пекитюв дерси.

Дерснинъ макъсады:

Огренген мевзуларны менимсев дереджесини

тешкерюв,

язма

нутукъларыны

инкишаф

эттирюв.

Дерснинъ эпиграфы:

«Халкъ агъыз яратыджылыгъы ана тилимизнинъ

хазинесидир»

Оджа: Селям алейкум, талебелер. Бугуньки дерсни мен, Линара

оджа алып бараджам. Биз бири-биримизни бильмейик. Амма

д е р с

д е ва м ы н д а

т а н ы ш

ол ы п ,

б и р и - б и р и м и з н и

юреклеримизде

бугуньки

дерс

аккъкъында

яхшы,

меракълы,

севинчли

дуйгъулар

излерининъ

къалувына

инанам. Демек, дерсни башлайыкъ.

Балалар, эгер сиз дикъкъатнен тахтагъа бакъсанъыз,

дерсимизнинъ мевзусыны анълагъандырсынъыз. Бугунь биз

эпимиз

дерсте

языджы,

йырджы,

масалджы

оладжамыз.

Амма,

языджы,

йырджы,

масалджы

олмакъ

ичюн

бильгилеримиз юксек севиеде олмалы. Онынъ ичюн халкъ

агъыз яратыджылыгъыны текрарлайыкъ.

Халкъ агъыз яратыджылыгъына фольклор да дейлер.

Эр бир халкънынъ озюне хас фольклоры бар. Къырымтатар

халкъынынъ да зенгин халкъ агъыз яратыджылыгъы бар.

Халкъ агъыз яратыджылыгъы эвельки девирлерде

пейда

олып,

агъзавий

шекильде

яшай

ве

асырлар

девамында халкъ арасында кенъ даркъала. Халкъ ичинден

чыкъкъан бу истидатлы адамларнынъ адлары унутылгъан.

Эсерлерини

исе

халкъ

сакълагъан,

зенгинлештирген,

яраштыргъан ве янъы несиллерге еткизген.

Балалар, сиз

халкъ

агъыз

яратыджылыгъынынъ

озюне

хас

олгъан

тюрлерини билесизми?

(масал, ривает, лятифе, йыр, чынъ, мане, аталар сезлери ве

айтымлар, тапмаджалар,саювлар, тезайтувлар, айненнилер)

Демек, ана тилимизни яхшы бильмек ичюн халкъ агъыз

яратыджылыгъыны огренмек керек.

(талебе бирер жанрны айткъан сонъ, чечек япрагъыны

тахтагъа япыштыра ве бу жанр акъкъында озь

бильгилерини айта.)

1. Халкъ йырлары акъкъында не билесиз? Йырларнынъ къач

тюрлю ола?

А) лирик

Б) тарихий

В) шакъа

А)

Лирик

йырларда

адамларнынъ

чешит

дуйгъулары:

севги,

асретлик,

къуванч,

гъам,

къасевет

я

да

табиат

левхалары

тасвирлене.

Б) Тарихий йырларда исе бир де бир вакъиа тасвирлене.

В) Шакъа йырларында инсан аяты, адамларнынъ мунасебетлери,

оларнынъ

менфий

чизгилери

шакъалы,

кулюнчли

шекильде

тасвирлене.

Оджа: насыл шакъа йырларыны билесинъиз?

(Аман дегирменджи, къалайлы къазан.)

Келинъиз берабер бир дертликни йырлайыкъ.

(минусовка янъгъырай)

2. Саювлар.

Чешит оюнлар ойнагъанда, невбет тизмек ичюн, саювлар

уйдурып сайышалар. Онынъ ичюн биз шимди ойнаджакъмыз.

Ким невбеттен чыкъса, о тезайтымны тез – тез окуп бермели.

1) Оджакъ башында къартанай

Чорап шалгъа юнь тарай

Къара сыгъыр баласыны ялай,

Анам бабама чорап ямай.

2) Айник, байник.

Балабан чайник

Эски да бар, янъы да бар

Айник, байник, бар да тап.

3)Давул такътым бойнума,

Чыкътым деве елуна.

Деве елу бит базар,

Бит базарда аюв бар.

Аюв мени къоркъузды, къулагъымны чынълатты.

3.Тезайтымлар.

Тезайтымларны

тез-тез

ве

бир

къач

кере

текрарлап

айтмакъ керек.

1)

Къартбабам къаргъаны,

къорадан къувды.

Къоркъудан къарт къаргъа

къанатны къырды.

2)

Бир далда эки къартал,

бири – къарт къартал,

Бири - яш къартал.

Яш къартал, дал къакъар,

къарт къартал, дал тартар.

4. Оюн

«эбет – ёкъ» оюны

1.

саювлар

ве

тезайтымларгъа «балалар

шиириети»

деймиз

(эльбет)

2.«Сакъланмакъ»

о ю н ы н д а

т е з а й т ы м л а р

а й т ы л а .

(ёкъ)

3.Саювлар

оюнларгъа

адалетлик

хусусиетлерини

берелер.

(эльбет)

4. Тезайтымлар ана тилимизде догъру ве сербест къонушмагъа

ярдым этелер. (эльбет)

5. Ашамалы, ичмели - шашмаламалы……. бу саювдыр. (ёкъ).

6. Къафие ве везин саювларны ве тезайтымларны догъру ве тез

айтмагъа ярдым этелер. (эльбет)

5. Дестанлар акъкъында къыскъа малюматны оджа

бере.

(«Таирнен Зоре», «Нар къамыш», «Чора батыр»…….)

6. Аталар сезлери ве айтымлар.

Аталар

сезлери

ве

айтымлар

чокъ

асырлар

девамында

яратылгъан,

несильден

несильге

кечип,

бугуньки

куньге

етишип

кельгенлер.

Аталар

сезлеринде

ве

айтымларда

халкънынъ

акъыл-идраки,

ферасети,

къыйметли

фикирлери

ифаделенген.

Оджа: - Оюн. Мен сизге, аталар сезлерини айтаджам, амма

сонъсуз.

Сизинъ

вазифенъиз:

оны

битирмек,

ве

озь

китапчыгъынъызгъа язмалысыз.

1) Халкъ юрьген елдан ……………… (юрь)

2) Балыкъкъа – сув, къушкъа – ава,

Айвангъа – орман, инсангъа исе - ……….. (Ватан керек).

3)

Бугуньки ишни ярынгъа …………. (къалдырма).

4)

Тувгъан ана – бир,

Тувгъан Ватан - ……. (бир)

5) Аджджыгъа татлы ……………………….. берильмез (татлы)

6)Бильмемек айып дегильдир,

Огренмемек …………………(айыптыр)

7) Къуш къанатына ишана, инсан - ………… (достуна)

8) Билеги кучьлю бирни йыкъар, бильгиси кучьлю бинъни ……..

(йыкъар)

Оджа: Бельки сиз даа насылдыр аталар сезлерини билесинъиз?

(бильселер айталар).

7. Тапмаджалар.

Тапмаджанынъ

джевабы

мундериджесинде

гизленип

бериле.

Тапыладжакъ

несне

исе

башкъа

неснелерге

ве

арекетлерге ошатыла. Мен сизлерге тапмаджаларны даркъатып

береджем, сиз исе джевапларны тапып тез-тез тапмаджанынъ

тюбюнде япыштырасыз. Сонъра тапмаджаны джевабынен окъуп

бересиз.

(джеваплары

ресимлернен

даркъатыла.

Бу

ресимли

д же ва п л а р н ы

т а л еб ел е р

т а п м а д жа н ы н ъ

т юб ю н е

япыштыралар. )

1.

Бир бардагъым бар

эки тюрлю суву бар (йымырта)

2.

Акъшам олса, корюнир,

саба, олса джоюлыр (ай)

3.

Бир кузьгюм бар,

Ичинде бутюн дюньяны корем (телевизор)

4.

Сувда батмаз,

Атеште янмаз. (буз)

5.

Къат – къат къапыста дегиль.

Тикиши бар – антер дегиль,

Бенеги бар – басма дегиль. (китап)

6.

Эм яза, эм йырлай,

айткъанынъны текрарлай (магнитафон)

7.

Бир сёнер, бир янарым

Тийген еримни якъарым (Йылдырым)

8.

Алма берсем, алмаз,

Озю артындан къалмаз. ( Кольге)

Оджа: Машалла, эпинъиз бу вазифени де яхшы беджердинъиз.

Шеэрлер оюны. …………………….

Оджа оюнны анълата. Суаль: «Шеэрлер адларында насылдыр

фольклор тюрю сакълангъан………….. айталар (Эфсане)

8. Лятифе ве эфсане.

Лятифе- бу шакъалы, кулюнчли, къыскъа, лякин – терен маналы

икяе. Чокъусы къырымтатар лятифелерининъ баш къараманы

Ахмет

ахайдыр.

Ахмет

ахай

лятифелеринде

тасвирленген

вакъиалар

Къырым

койлеринде,

шеэрлеринде,

чокъусы

исе

Озенбаш коюнде олып кечелер. Демек, Ахмет ахай бугуньде

бизнен, бизни зевкъландыра, кульдире ве тербиелей. Шимди мен

сизге ресимлерни косьтереджем, сиз бу ресимлерге эсасланып

лятифени къыскъадан айта билесинъиз.

9. Риваетлер.

Халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ кенъ даркъалгъан

жанрлардан бири риваеттир. Риваетлерде акъикъий вакъиалар ве

шахыслар тасвирлене. Къадимий девирлерден, асырлар

девамында халкъ озюнинъ тарихы, омюри, куреши ве севимли

къараманлары акъкъында риваетлер уйдурып кельген. Ривает

акъикъий вакъиа ве къараман акъкъында халкъ арасында

айтылып кельген икяедир. Риваетлер халкъымызнынъ узакъ

кечмиши, тарихи, акъикъий къараманлары акъкъында пек муим

малюмат ве бильги берелер. Онынъ ичюн ривает айрыджа

къыйметли жанрдыр.

( С.Какуранынъ минусовкасы янъгъырай ве вазифе

анълатыла.)

Талебелер, тахтада Ватанымызнынъ ады – Къырым. Сиз

«Къырым» сёзюни айткъанынъызда насыл дуйгъулар пейда ола?

(Айткъан талебе – сезюнинъ чыкъып яза. Мисаль оларакъ :

ватан,къара денъиз, багъ-багъчалар, баба-деделеримизнинъ

топрагъы. Раатлыкъ, шенълик, къуванч. Ана-топракъ, бол-

берекет, нефес,…….)

Къырым

Энди исе вазифени динъленъиз. Бу сезлерни бири –бирине

багълап,ички дуйгъуларынъызны къошуп икяе тизесиз.

(икяени тизмеге 2-3 дакъ. берилле). Талебелер сонъки вазифени

беджерип озь икяелерини окъуп, озь китапчыкъларыны

къорчалайлар.

Дерснинъ нетиджеси.

Оджанынъ сезю.

Дюньяда чешит тюрлю миллетлер яшай. Эр бир миллетнинъ

Ватаны ве ана тили бар. Бизим Ватанымыз - Къырым. Ана

тилимиз – къырымтатар тили.

Ана тилини бильсенъ,

Эм де гузель лаф этсенъ,

Эр кес айтыр: «Машалла!

Не де гузель бу бала!»

Дерсимиз битти. Сизлерге озь тешеккюрлеримни бильдерем.

Мен беллесем, макъсадымызгъа еттик. Вазифелерни

беджердинъиз. Мен сизге эпинизге…..балл къоям. Чокъ согъ

олунъыз.

1.

бир бардагъым бар

эки тюрлю суву бар

2.

акъшам олса, корюнир,

саба, олса джоюлыр

3.

Бир кузьгюм бар,

Ичинде бутюн дюньяны корем

4.

Сувда батмаз,

Атеште янмаз.

5.

Къат – къат къапыста дегиль.

Тикиши бар – антер дегиль,

Бенеги бар – басма дегиль.

6.

эм яза, эм йырлай,

айткъанынъны текрарлай

7.

Бир сёнер, бир янарым

Тийген еримни якъарым

8.

Алма берсем, алмаз,

Озю артындан къалмаз.

АТАЛАР СЕЗЛЕРИ

1) Халкъ юрьген елдан ………………

2) Балыкъкъа – сув, къушкъа – ава, айвангъа – орман, инсангъа

исе - ………..

3)

Бугуньки ишни ярынгъа …………..

4)

Тувгъан ана – бир,

Тувгъан Ватан - …….

5) Аджджыгъа татлы ………………………. берильмез

6)Бильмемек айып дегильдир,

Огренмемек …………………

7) Къуш къанатыны ишана, инсан - …………

8) Билеги кучьлю бирни йыкъар, бильгиси кучьлю бинъни ……..

9.

Бир бардагъым бар

эки тюрлю суву бар

10. акъшам олса, корюнир,

саба, олса джоюлыр

11. Бир кузьгюм бар,

Ичинде бутюн дюньяны корем

12. Сувда батмаз,

Атеште янмаз.

13. Къат – къат къапыста дегиль.

Тикиши бар – антер дегиль,

Бенеги бар – басма дегиль.

14. эм яза, эм йырлай,

айткъанынъны текрарлай

15. Бир сёнер, бир янарым

Тийген еримни якъарым

16. Алма берсем, алмаз,

Озю артындан къалмаз.

ХАЛКЪ ЙЫРЛАРЫ

Аман дегирменджи

-Аман,аман,дегирменджи,

Джаным -козюм дегирменджи,

Сырма сачлар сенинъ олсун,

Ал, чек богъдайны.

- Олмаз,джаным,олмаз,

Улукълар сувгъа тоймаз.

Невбетчилер разы да олмаз,

Ал, къайт богъдайны.

-Аман,аман,дегирменджи,

Джаным -козюм дегирменджи,

Ал янакълар сенинъ олсун,

Ал,чек богъдайны.

- Олмаз,джаным,олмаз,

Улукълар сувгъа тоймаз.

Невбетчилер разы да олмаз,

Ал, къайт богъдайны.

Къалайлы къазан

Къалайлы къазан ичинде къаз баласы,

Къызны манъа севдирген - озь анасы. - 2 кере.

Къалайлы къазан ичинде къаз этимиз,

Тойда.джыйында ойнамакъ адетимиз. - 2 кере.

Белиме къушакъ яптырдым, чевреси сырма,

Анавгъв - мынавгъа козь атып, бойнумы урма. - 2 кере.

Ри